موضوعی که در این مقاله برای شما عزیزان به طور خلاصه و کاربردی توضیح داده‌ایم ، یکی از مباحث بسیار پر اهمیت حقوق مدنی یعنی همان انواع عقود و آثار آنها میباشد.
در رابطه با انواع عقود اندک اشاره‌ای در مبحث عقد بیع چیست هم شد همچنین شما می‌توانید برای کسب اطلاعات بیشتر در رابطه با انواع عقود و آثار آنها به مقاله شرایط اساسی صحت معامله نیز مراجعه کنید.
بیشتر بخوانید | وکیل ملکی حقوقی
انواع عقود و آثار آنها
در قانون مدنی انواع عقود ذکر شده است اما باید گفت که این تقسیم بندی به طور کامل نیست و ما تعدادی دیگر را نیز به آن اضافه خواهیم کرد برای مشخص کردن انواع عقود و آثار آنها به طور کامل.
ماده ۱۸۴ قانون مدنی : عقود و معاملات به اقسام ذیل منقسم میشوند :
لازم
جایز
خیاری
منجز
معلق
قانون مدنی تقسیم بندی بالا را برای عقود در نظر گرفته است که در آن عقود لازم و جایز در تقابل با هم عقود خیاری جدا و عقود منجز و معلق نیز مقابل یکدیگر قرار دارند.
بیشتر بخوانید | وکیل ملکی تهران
آریان دادوش | انواع عقود و آثار آنها
ابتدا به طور خلاصه در رابطه با تقسیم بندی که راجعبه عقود در قانون گفته شده است تعریفی را برای شما ذکر می‌کنیم :
عقود لازم : به عقودی گفته میشود که با اراده طرفین قابل بر هم زدن نیست مگر در شرایطی خاص.
عقود جایز : به عقودی گفته میشود که برخلاف عقود لازم طرفین هر زمان که خواستند و اراده کردند می‌توانند توافق و عقد را بر هم بزنند.
عقود خیاری : به عقودی گفته میشود که ما در آن اختیار بر هم زدن معامله را برای طرفین قرار می‌دهیم . در واقع خود طرفین و طبق توافقشان اختیار برهم زدن معامله را در عقدی که قابل برهم زدن نیست قرار می‌دهند. این عقود در قانون مدنی جدا ذکر شده است و خود نیز زیر مجموعه عقود لازم است.
عقود معلق : عقودی هستند که اثر آنها یا آثار آنها معلق به وقوع واقعه‌ای است.
عقود منجز عقودی هستند که آثارش ابتدا به ساکن و بعد از تحقق و وقوع عقد کارگذار میشود.
عقد لازم و جایز
همونطور که پیشتر نیز به آن اشاره کردیم در قانون مدنی تقسیم بندی‌ها به طور کامل گفته نشده است و قصد گروه حقوقی آریان دادوش در این مقاله این است که به طور کامل و مختصر و کاربردی در رابطه با انواع عقود و آثار آنها با شما صحبت کند.
تقسیم بندی‌هایی هستند که در قانون مدنی وجود ندارند ولی برخی عقود در زیر مجموعه آنها قرار می‌گیرند ، اولین قسمت موضوعی است که در قانون مدنی نیز به آن اشاره شده است معیار این تقسیم بندی دوام عقد است و بر اساس دوام عقد عقود به دو دسته لازم و جایز تقسیم میشوند.
به طور کلی عقد لازم عقدیست که هیچ یک از طرفین حق فسخ آن را ندارند مگر در شرایطی خاص.
ماده ۲۱۹ قانون مدنی : عقودی که بر طبق قانون وارد شده باشد ، بین متعاملین و قائم مقام آنها لازم الاتباع است مگر اینکه به رضای طرفین اقاله یا به علت قانونی فسخ شود.
مطلب مرتبط | اقاله یا تفاسخ چیست؟
آریان دادوش | انواع عقود و آثار آنها
به طور کلی یکی از قواعدی که ما با آن سر و کار داریم اصل لزوم معامله که در فقه با نام اصالت الزوم شناخته میشود ، میباشد.
بنابراین از حالا به بعد هرجا اگر عقد یا قراردادی داشتیم و در رابطه آن دچار شک شدیم که این قرارداد قابل بر هم زدن هست یا خیر با توجه به اصل اصالت الزوم فرض ما این است که عقد لازم است و قابلیت خدشه وارد شدن یا بر هم زدن و یا فسخ شدن را نخواهد داشت استناد به ماده ۲۱۹ قانون مدنی.
پس عقد لازم همانطور که بیان شد با توجه به اصل لزوم معامله عقدیست که قابلیت برهم زدن و فسخ را ندارد.
به عنوان مثال در عقد بیع یا خرید و فروش ، در عقد بیع ماشین یا ملک شما نمی‌توانید بدون دلیل عقد را فسخ نمایید. این عقد همچنان پابرجاست تا زمانی که شما حق فسخ داشته باشید و یا در مواردی قانونی بتوانید عقد را منحل کنید.
در مقابل عقد لازم عقد جایز را داریم همانطور که اشاره شد عقد جایز در مقابل و تقابل عقد لازم است یعنی هر زمانی که طرفین اراده کنند می‌توانند این عقد را فسخ نمایند مگر در مواردی استثنایی.
به عنوان مثال عقد وکالت در عقد وکالت هر زمانی که موکل بخواهد می‌تواند وکیل را عزل نماید یا هر زمانی که وکیل بخواهد می‌تواند از وکالت خود استعفا دهد عقد وکالت یک عقد جایز میباشد.
ماده ۱۸۶ : عقد جایز آن است که هر یک از طرفین بتواند هر وقتی که بخواهد فسخ کند.
ماده ۱۸۷ : عقد ممکن است نسبت به یک طرف لازم باشد و نسبت به طرفی دیگر جایز.
ماده ۱۸۷ راجع به عقدی صحبت کرده است که در آن یک طرف حق فسخ دارد و یک طرف اختیار حق فسخ و برهم زدن را ندارد.
به طور مثال در عقد رهن شما می‌بینید که مرتهن یعنی شخصی که مال را به رهن گرفته است اختیار فسخ در هر زمانی را دارد یعنی عقد برای او جایز است ولی برای راهن یا شخصی که مالی به رهن گذاشته عقد لازم است ، نمی‌تواند فسخ نماید.
آریان دادوش | انواع عقود و آثار آنها
عقد خیاری انواع عقود و آثار آنها
ماده ۱۸۸ قانون مدنی عقد خیاری را اینگونه تعریف نموده است عقد خیاری عقدیست که برای طرفین یا یکی از آنها یا شخص ثالثی حق فسخ وجود داشته باشد.
خیار به معنای اختیار است یعنی اختیار بر هم زدن معامله در عقد خیاری موجود است. عقد خیاری عقدیست لازم که در آن برای یکی از طرفین یا هر دوی آنها حق فسخ در نظر گرفته شده است.
پس نکته بسیار حائز اهمیت این است عقد خیاری زیر مجموعه عقد لازم است ولی با شرایطی خاص.
نگارش در ماده ۱۸۴ به این صورت است که تصور میشود عقد خیاری عقدی متمایز از لازم و جایز میباشد ولی با توجه به ماده ۱۸۸ و نتیجه‌گیری که شد عقد خیاری زیر مجموعه‌ای از عقد لازم میباشد.
پس ایرادی که می‌توانیم به ماده ۱۸۸ قانون مدنی وارد کنیم به این صورت است ؛ عقد خیاری عقدیست لازم که در آن حق فسخ برای طرفین یا یکی از آنها یا شخص ثالثی در نظر گرفته میشود.
البته ما یک سری خیارات قانونی داریم همانند خیار شرط خیار عیب خیار تدلیس و … که در مقاله راه‌های انحلال قرارداد نیز به آن به طور کامل اشاره کردیم، عقدی که شامل این خیارات قانونی باشد عقد خیاری نیست آن عقود متفاوت هستند از عقود خیاری که الان بررسی کردیم.
خوب توجه کنید عقد خیاری عقدیست که در آن قابلیت فسخ بین دو نفر و با توافق آنها در عقد قرار می‌گیرد. حالا اینکه این برهم زدن با چه عنوانی می‌خواهد باشد کاملاً بر اساس توافق طرفین صورت خواهد گرفت الزام قانونی در این موارد وجود نخواهند داشت برخلاف اختیارات قانونی که نباید از آن چهارچوبی که در قانون تعریف شده‌اند خارج شوند.
به عنوان مثال در خرید از لباس فروشی با فروشنده توافق می‌کنید که به هر دلیلی تا دو روز دیگر لباس را پس بدهید فروشنده هم با درخواست شما موافقت مینماید و این نمونه ساده‌ای از عقد خیاریست.
عقد مشروط و غیر مشروط یا مطلق
یکی دیگر از تقسیم بندی هایی که برای انواع عقود و آثار آنها در نظر گرفته میشود عقد مشروط و غیر مشروط است .
عقد مشروط با توجه به نامی که برای آن در نظر گرفته شده است عقدیست که در آن شرطی وجود دارد که این همان شروط ضمن عقدیست که در حقوق مدنی در رابطه با آن صحبت شده است.
عقد غیر مشروط یا مطلق هم عقدیست که در آن شروط ضمن عقد وجود نخواهد داشت.
به عنوان مثال خودروی خودم را به شرطی به شما می‌فروشم که یک قالی به من بدهید یا شما به شرطی قالی را به من می‌دهید که من ماشین خود را به شما بدهم.
مشروط له و مشروط علیه در عقود چیست
در عقد مشروط ما یک مشروط له داریم و یک مشروط علیه که مشروط له به معنای شرط شده برای او یا همان شرطی که به نفع او قرار داده شده است میباشد . مشروط علیه همان شخصی است که شرط بر علیه او واقع شده است و او موظف به اجرای آن شرط میباشد.
عقود منجز و معلق
در ماده ۱۸۹ عقود منجز و معلق اینگونه تعریف میشوند : عقد منجز آن است که تاثیر آن بر حسب انشا موقوف به امر دیگری نباشد. و الا معلق خواهد بود درک این تعریف با توجه به طوری که در ماده بیان شده شاید در ابتدا سخت باشد اما اگر با دقت بررسی کنید پیچیدگی آن از بین خواهد رفت .
عقد منجز : به طور ساده‌تر می‌توان گفت عقد منجز عقدیست که اثر آن موقوف به امر دیگری نباشد اما عقد معلق عقدیست که آثار آن موقوف به امر دیگری است.
به عنوان مثال من خانه‌ام را به شما فروختم به شرط آنکه فردا باران بیاید در اینجا ما انشای عقد را داریم و یک انشا انجام شده است ولی آثار عقد که همان تملیک و مالکیت است موقوف به امر دیگری شده است.
بنابراین تفاوت عقد منجز و معلق این است که در عقد منجز قرارداد بدون وابستگی به امر دیگری منعقد میشود و آثار آن بعد از توافق واقع خواهد شد به عنوان مثال عقد بیع که تملیک بعد از توافق حاصل میشود. اما در عقد معلق عقد بسته خواهد شد اما اثر آن موقوف به امر دیگری است در عقد معلق عقد حاصل میشود اما آثار آن واقع نمی‌شود.
به این شرطی که در عقد معلق قرارداد موقوف به انجام آن شده است ، معلق علیه گفته میشود.
معلق علیه باید سه ویژگی داشته باشد :
۱ حادثه خارجی باشد
۲ احتمال وقوع داشته باشد
۳ در آینده رخ دهد
تفاوت بین عقد معلق و عقد مشروط
قبل‌تر هم اشاره کردیم که عقد مشروط عقدیست که در آن شروط ضمن عقد ذکر شده باشد و عقد مشروط به عمل خاص باشد حال با توجه به تمام چیزهایی که راجع به انواع عقود و آثار آنها گفته شد سوالی که پیش می‌آید این است که تفاوت عقد معلق و عقد مشروط در چیست ؟
به طور کلی عقد مشروط خیلی امن‌تر از عقد معلق است و نکته‌ای که بین عقد مشروط و عقد معلق وجود دارد این است که در عقد معلق بعد از رخ ندادن معلق علیه به طور مثال نباریدن باران نمی‌توانید طرف مقابل را ملزم به انجام آن نمایید .
اما در عقد مشروط اگر بخواهیم معلق علیه را همان شرط در نظر بگیریم شخصی که شرط به نفع او شده است بعد از عقد اگر طرف مقابل به تعهدات خویش عمل نکند می‌تواند با مراجعه به دادگاه ایشان را ملزم به ایفای تعهدات خویش نماید.
همچنین تفاوت دیگری که در این دو عقل موجود است نوع شرط و معلق علیه میباشد که در عقد مشروط شروط جنبه فرعی در کنار برخی تعهدات اصلی دارند مثل سمن معامله اما در عقد معلق اینگونه نیست و باید سه ویژگی اصلی آن شرط و معلق علیه را که همان خارجی بودن احتمال رخ دادن آن و در آینده رخ دادن آن را در نظر بگیریم.
عقد رضایی ، تشریفاتی و عقد عینی
تقسیم بندی دیگری که در رابطه با انواع عقود و آثار آنها وجود دارد عقد رضایی و عقد عینی است.
با توجه به اصل آزادی قراردادها افراد قادرند که در چارچوب قانونی و نظم عمومی توافقات خود را ایجاد کنند. عقد رضایی با توجه به ماده ۱۹۰ قانون مدنی که در آن شرایط اساسی صحت معامله بیان شده است عقدیست که بدون هیچ تشریفات و فقط در جهت توافق طرفین صورت می‌گیرد و اثرگذار است .
با توجه به مطالبی که بیان شد عقد رضایی فقط به توافق طرفین نیاز دارد و در مقابل آن عقد تشریفاتی را داریم که با توجه به اسمش به تشریفات خاصی نیازمند است.
یعنی آثار آنها منوط به تشریفاتی خاص میباشد ، به عنوان مثال برای انتقال املاک دارای سند ثبتی دادگاه فقط املاکی با سند رسمی را می‌شناسد و برای انتقال می‌بایست سند ملک موجود باشد.
البته برخی هم هستند که عقد نکاح را عقدی تشریفاتی می‌دانند به دلیل الزام ارائه برگه آزمایشگاه و همچنین کیفیت ارائه صیغه عقد اما این نظر درست نیست و عقد نکاح یک عقد رضایی است چرا که فقط به توافق طرفین نیازمند است.
هر جایی که ما شک داشتیم عقدی رضایی است یا تشریفاتی اصل بر رضایی بودن آن عقد است و آن را رضایی می‌نامیم. با توجه به اصل آزادی قراردادها
حال در کنار عقد رضایی و عقد تشریفاتی عقد دیگری نیز به نام عقد عینی موجود است عقود عینی نیازمند ایجاب قبول و قبض هستند و بدون اینکه قبض اتفاق بیفتد اصولاً این عقود تحقق نمی‌یابند.
به عبارت دیگر قبض شرط تحقق عقود عینی است.
به طور کلی عقود عینی به ۵ دسته تقسیم میشوند
۱ عقد موجه حق انتفاع
۲ عقد وقف
۳ بیع صرف
۴ رهن
۵ هبه
که در این عقود حتماً باید مال به قبض طرف مقابل داده شود تا بعد از آن عقد را واقع شده بدانیم. برخلاف عقود رضایی که گفته شد فقط ایجاب و قبول موجب وقوع عقد خواهد شد.
آریان دادوش | انواع عقود و آثار آنها
عقد تملیکی و عقد تعهدی
تقسیم بندی انواع عقود و آثار آنها از حیث دیگری به دو دسته عقد تملیکی و عقد تعهدی تقسیم میشوند.
در این مورد ذات عقد در نظر گرفته میشود که در مواد قانونی از جمله ماده ۸۲۵ قانون مدنی راجع به آن توضیح داده شده است.
عقد تملیکی : همانطور که از نام این عقد پیداست ما با انتقال ملکیت مواجه هستیم. یعنی نتیجه مستقیم این نوع عقد تملیک و انتقال مالکیت است.
به عنوان مثال در خرید و فروش یک خودرو مالکیت خودرو در ید فروشنده است که با عقد بیع در ید و اختیار خریدار قرار داده میشود بنابراین در این نوع عقود انتقال مالکیت رخ داده است.
عقد عهدی : عقدیست که نتیجه مستقیم آن انتقال تعهد میباشد ، همانطور که می‌دانیم یک تعهد می‌تواند به وجود آید از بین برود و منتقل شود.
به عنوان مثال در قراردادی که جهت ساخت مجسمه و یا نقاشی یک ساختمان منعقد می‌گردد در این نوع قراردادها انتقال مالکیتی نمی‌بینیم و صرفاً تعهد در ضمه شخص قرار گرفته است و قبول تعهد کرده است به عنوان مثال شخصی قبول می‌کند که نقاشی ساختمانی را در چندین روز انجام دهد .
عقود معوض و عقود مجانی
در تقسیم بندی دیگری از انواع عقود و آثار آنها نام‌های عقود معوض و عقود مجانی را می‌بینیم.
عقود معوض : همانطور که از نام عقود معوظ پیداست در این عقد دو عوض در مقابل یکدیگر معامله میشوند و می‌توان گفت که در این عقود دو تعهد در قبال یکدیگر قرار دارد.
به عنوان مثال در عقد بیع شخص الف خودرو خود را به شخص ب می‌فروشد و شخص ب ثمن آن را به شخص الف پرداخت می‌کند در این معامله دو تعهد و دو عوض در قبال یکدیگر قرار گرفته‌اند که به ترتیب خودرو و ثمن معامله میباشد.
عقود مجانی یا رایگان : در این عقود بر خلاف عقود معوض یک تعهد شکل می‌گیرد به عنوان مثال عقد هبه و عاریه که در آنها یک تعهد بیشتر وجود ندارد.
نکته حائز اهمیت این است که در عقود مجانی شرطی معین میشود که شرط عوض مصطلح نامیده میشود.
به طور مثال شخص الف قرارداد عاریه یاهبه با شخص ب منعقد مینماید در اینجا شرط میشود که مالی در مقابل مالی دیگر قرار گیرد که به این شرط ، شرط عوض گفته میشود حال آیا می‌توان گفت که به دلیل اینکه این شرط عوض در این عقد ظاهر شده است عقد دیگر مجانی نیست و عقد معوض است ؟
باید گفت خیر چرا که ماهیت یک عقد را نمی‌توان فقط با یک شرط تغییر داد.
در نتیجه این قاعده را در نظر داشته باشید که قرار دادن یک شرط عوض در یک عقد مجانی آن عقد را به عقد معوق تبدیل نخواهد کرد و ماهیتش تغییری نمی‌کند.
عقود معین و غیر معین
در تقسیم بندی دیگری از انواع عقود و آثار آنها عقود معین و غیر معین را مشاهده می‌نماییم.
عقد معین در ماده ۳۳۸ قانون مدنی و مواد بعد از آن هم مورد توجه قرار گرفته است ، و عقود غیر معین که باتوجه به ماده ۱۰ قانون مدنی و طبق آن منعقد میشوند البته صراحتاً به عقود غیر معین در قانون اشاره نشده و اینطور می‌توان گفت که هر عقدی که معین نباشد و در زمره عقود معین قرار نگیرد عقد غیر معین است ،.
عموماً زمانی که یک قراردادی تنظیم میشود در ابتدای آن می‌نویسند با توجه به ماده ۱۰ قانون مدنی تنظیم شده است اما اگر این هم نوشته نشود مشکلی ایجاد نمی‌کند.
نکته بسیار مهمی که در رابطه با عقود معین و غیر معین وجود دارد این است که در برخی مواقع عقدی منعقد میشود با نامی خاص ولی با مداقه به مندرجات آن عقد متوجه می‌شویم که تماماً منطبق بر یکی از عقود رایج به عنوان مثال عقد بیع است .
در نتیجه از تمام قوانین و مقررات آن عقد پیروی خواهد کرد پس می‌توان گفت نامگذاری عقود باعث نمی‌شود که ماهیت آن عقد از بین برود و یا تغییر کند. نام منتخب ملاک عمل نیست و محتویات آن عقد است که موجب جاری شدن احکام آن عقد مربوطه بر قرارداد میشود.
عقود آزاد ارشادی و تحمیلی
انواع عقود و آثار آنها شامل تقسیم بندی دیگری نیز میشوند که به عنوان تقسیم بندی نهایی به آن اشاره می‌کنیم :
عقود آزاد : عقدیست که با توجه به ماده ۱۰ قانون مدنی به عنوان عقود غیر معین تنظیم میشوند در این نوع طرفین آزاد هستند تا مطابق میل و توافقشان قراردادی را امضا نمایند و مهم‌ترین نکته در عقود آزاد آزادی اراده میباشد.
عقود ارشادی : عقودی هستند که در آن اگر طرفین تمایل به انجام معامله را دارند باید در چهارچوب قانون آن قرارداد را تنظیم کنند در این نوع عقود هم اصل آزادی اراده وجود دارد اما محدودتر از عقود آزاد است به عنوان مثال در قرارداد نکاح و قراردادهای کاری و قرارداد بیمه اصل آزادی وجود دارد اما کمی محدودتر در چهارچوب قانون.
عقود تحمیلی : در کنار عقود آزاد و ارشادی که در آنها آزادی اراده کاملاً مبرهن و مشخص بود عقود تحمیلی قرار دارند که اراده شخص تاثیری در منعقد کردن قرارداد ندارد به صورتی که به طرفین رابطه حقوقی ایجاد شده این قرارداد تحمیل گردیده است و شخص اختیاری در امضا کردن یا نکردن آن ندارد به عنوان مثال قرارداد بیمه شخص ثالث که از سمت قانونگذار به افراد تحمیل گردیده و باید آن را تحت شرایط موجود امضا کند.
آریان دادوش | انواع عقود و آثار آنها
سخن پایانی
انواع عقود و آثار آنها یکی از مباحث بسیار مهم و حائز اهمیت در حقوق مدنی میباشد که می‌توان آن را پایه بسیاری از مسائل و رشته‌ها و شاخه‌های نشات گرفته از حقوق دانست .
تقسیم بندی‌هایی که در قانون به آنها اشاره شده است با تقسیم بندی‌های دیگری که در عرف ما مشاهده می‌کنیم و از قوانین دیگر نیز برداشت می‌کنیم به طور خلاصه و کاربردی در این مقاله گردآوری شده‌اند تا شما عزیزان با مطالعه آن بتوانید اندک آگاهی نسبت به انواع عقود و آثار آنها داشته باشید.
گروه حقوقی آریان دادوش با سابقه نزدیک به ۲۰ سال فعالیت متعهدانه در زمینه‌های مختلف حقوقی و بالاخص حقوق ملکی توصیه‌ای که به شما علاقمندان به حقوق و همچنین افرادی که به دلیل هرگونه اختلاف و پرونده حقوقی سر و کارشان با این مطالب گره خورده است ، مینماید این است ؛
حتماً و الزاماً قبل از هرگونه اقدامی در رابطه با اختلاف خود با یک وکیل مجرب در زمینه مخصوص و مربوطه به آن مشورت نمایید تا علاوه بر تسریع روند رسیدگی جلوی هرگونه اضرار به خود و غیره را بگیرید.
1 دیدگاه. جدید
مطالب در مورد عقود واقعا کاربردی و مفید بود با تشکر